Il rumantsch è ina sutgruppa da las linguas neolatinas. El è dapi l’onn 1938 uffizialmain la quarta lingua naziunala da la Svizra.
La lingua è naschida l’onn 15 a.C., cura ch’ils Romans han pudì conquistar il territori tranter las Alps Reticas ed il Danubi (la Rezia). Il latin vulgar dals Romans è sa maschadà cun las linguas dals abitants da la regiun alpina. I n’è betg cumplettamain sclerì tge pievels che vivevan tut là da lez temp. Probablamain tutgavan dentant Celts indoeuropeics e Rets betg indoeuropeics tar las gruppas las pli impurtantas. Quai declerass tranter auter era las grondas differenzas linguisticas ch’existan entaifer il rumantsch. Sut il reschim roman fin ca. l’onn 476 pudeva il territori decider politicamain per gronda part sez ed era la cristianisaziun cun l’integraziun da la regiun en l’imperi roman è stada nizzaivla per il rumantsch.
La midada è vegnida vers l’onn 800, cura che l’independenza è ida a fin pervia da Carl il Grond. A partir da là era in cont da lingua tudestga responsabel e tras ulteriuras reorganisaziuns è la Rezia vegnida attribuida a l’imperi ostrofrancon da Ludivic il German e l’uvestgieu da Cuira è passà da la provinza ecclesiastica da Milaun a quella da Magonza. Quai cun la consequenza che quasi sulettamain uvestgs da lingua tudestga eran responsabels a Cuira. Uschia era la classa sociala superiura a Cuira per gronda part germanisada e quest fatg ha almain per part procurà che nagin center rumantsch cultural haja pudì sa sviluppar durant il temp medieval, schebain ch’il rumantsch era la lingua da mintgadi generala a Cuira fin a l’incendi da l’onn 1464.
En il 15avel tschientaner discurriv’ins rumantsch en la pli gronda part dal Grischun. Da quest temp è dentant il latin vegnì remplazzà dal tudestg sco lingua uffiziala ed administrativa. Ils emprims dus decennis dal 16avel tschientaner vegnan per l’emprima giada ina lescha penala ed in contract scrits per rumantsch. Pervia da la refurmaziun e la cuntrarefurmaziun en il 16avel e 17avel tschientaner è vegnida stgaffida sco emprim en l’Engiadina e pli tard en la Sutselva sco er en la Surselva litteratura rumantscha. Da l’entschatta scrivev’ins en puter, vallader, sutsilvan e sursilvan, tge ch’è d’ina vart il cas pervia da las opposiziuns confessiunalas e da l’autra vart pervia da la mancanza d’in center rumantsch. Quai declera era las paucas scrittiras rumantschas dal temp medieval. Malgrà che la trilinguitad vala dapi l’onn 1794 uffizialmain en il territori, ha il rumantsch sco lingua da scrittira pers rapidamain prestige. En il diever discurrì han il turissem e l’industrialisaziun contribuì a sia digren. Per cuntrariar questa tendenza han intellectuals e scrivents cumenzà a sensibilisar la populaziun per la periclitaziun da lur lingua. Ils onns 1830 èn cumparids ils emprims cudeschs da scola rumantschs ed a la fin dal 19avel tschientaner sco er al cumenzament dal 20avel tschientaner èn vegnidas fundadas differentas uniuns da lingua e cultura: il 1885 la Societad Retorumantscha (Annalas, Dicziunari Rumantsch Grischun) ed il 1919 la Lia Rumantscha (organisaziun da tetg da tut las uniuns linguisticas rumantschas).
La situaziun actuala: l’emprima mesadad dal 19avel tschientaner discurriva la maioritad dals Grischuns rumantsch. La dumbraziun dal pievel da l’onn 1860 ha mussà per l’emprima giada in surpli da las persunas da lingua tudestga. L’onn 2000 han anc ca. 35’000 persunas inditgà il rumantsch sco meglra lingua e ca. 61’000 sco la lingua duvrada il pli savens. Tar las dumbraziuns dal pievel 2010–2014 han ca. 41’000 persunas declerà il rumantsch sco lingua principala.
http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D24594.php
Lexicon istoric da la Svizra, 2012, davosa consultaziun ils 27-08-20
https://www.bfs.admin.ch/bfs/de/home/grundlagen/volkszaehlung.assetdetail.1020816.html
Uffizi federal da statistica, 2016, davosa consultaziun ils 27-08-20
Rumantsch grischun
Il rumantsch grischun (rg) è la lingua da scrittira unifitgada dals Rumantschs.
Naschientscha: il giavisch per ina lingua unifitgada è daventà realitad, cura che la lingua na vegniva betg pli duvrada sulettamain regiunalmain. Passa 200 onns han ins empruvà da stgaffir ina lingua da scrittira unifitgada. La realisaziun d’ina lingua da standard è reussida la fin finala, cura che la Lia Rumantscha è s’occupada dal problem. Alarmada tras la diminuziun drastica dal rumantsch, ha ella decidì d’elavurar in concept linguistic – da stgaffir ina lingua da standard tutgava latiers. Per quest motiv ha ella incumbensà l’onn 1982 il professer da romanistica Heinrich Schmid da l’Universitad da Turitg. Naschì è il rumantsch grischun. El sa basa sin trais (igl existan tschintg) idioms da scrittira dal rumantsch dal Grischun: sursilvan, vallader e surmiran. El è vegnì stgaffì tenor il princip da maioritad. Quai vala d’ina vart per la morfologia e la fonetica e da l’autra vart per la sintaxa ed il vocabulari. Nua ch’i deva nagina maioritad, han ins recurrì als dus idioms da scrittira ils pli pitschens sco er a variantas regiunalas e localas.
https://web.archive.org/web/20070717215650/http://www.liarumantscha.ch/Rumantsch_grischun.397.0.html?&L=0
Lia Rumantscha, 2006, davosa consultaziun ils 27-08-20